بانک‌مرکزی به‌عنوان متولی و سیاست‌گذار نظام پولی و ارزی کشور، به‌منظور بهبود فرآیند سیاست‌گذاری، نظارت بهتر و رفع چالش‌های پولی و ارزی کشور ، در سال 1401 اقدام به تاسیس و راه‌اندازی مرکز مبادله ارز و طلای ایران کرد. مركز مبادله محلی است برای انجام معاملات قراردادهایی که سررسید آنها کمتر از یک سال بوده و یا دارایی پایه آنها (از جمله طلا و ارز) تحت نظارت بانک مرکزی باشد.
در حال حاضر، بازار ارز مرکز مبادله ایران شامل چهار تالار اسکناس، حواله، مشتقات و قراردادهای نوین ارزی است. تالارهای تعریف شده بازار طلا نیز شامل نقد و قراردادهای مبتنی بر طلا خواهد بود.
تالار اسکناس ارز: در تالار اسکناس ارز انواع اسکناس ارزهایی مانند یورو، دلار، روبل، دینار، لیر، یوآن در یک بستر عرضه و تقاضا مورد معامله قرار می گیرد. تالار اسکناس ارز با هدف تخصیص ارز به نیازهای قانونی ذیل سرفصل‌های مصارف ارز خدماتی ایجاد شده است. اشخاص حقیقی و حقوقی می‌توانند نیازهای ارزی خود را که ذیل این سرفصل‌ها طبقه‌بندی می‌شوند، از طریق مرکز مبادله ارز و طلای ایران رفع نمایند. ارز دانشجویی، ارز درمانی، ارز ماموریتی و ارز سرفصل نیازهای ضروری از جمله مهمترین سرفصل‌های مصارف ارز خدماتی به‌حساب می‌آیند که براساس نرخ کشف شده تالار اسکناس ارز به متقاضیان تخصیص داده می‌شود.
تالار حواله ارز: تالار حواله ارز بازار ارز مرکز مبادله ایران محلی برای عرضه حوالجات ارزی صادرکنندگان و تقاضای ارزی واردکنندگان است. نرخ حواله متناسب با نوع حواله و ویژگی‌های آن در این تالار میان صادرکنندگان و واردکنندگان کشف می‌شود. هم اکنون حوالجات ارزهای پرمتقاضی مانند یورو، دلار و درهم در این تالار مورد معامله قرار می گیرد. شرکت های صنایع معدنی، شیمیایی و فلزی از بزرگترین عرضه کنندگان ارز در تالار حواله مرکز مبادله هستند.
تالار مشتقات ارز: تالار مشتقات ارز دیگر تالار بازار ارز مرکز مبادله ایران است. قراردادهای مشتقه یک قرارداد مالی است که ارزش آن بر پایه ارزش یک دارایی دیگر استوار است. مشتقات ارزی عموماً به یک کاربر حق خرید و فروش یک دارایی اساسی را در مقطعی در زمان آینده می‌دهند. به این ترتیب ارزش اوراق مشتقه ارزی بر اساس این دارایی پایه و زمان پایان قرارداد مشخص می‌شود. قراردادهای مشتقه ارزی که در مرکز مبادله ایران و در تالار مشتقات ارز فعال خواهند شد، شامل موارد ذیل است و بر پایه دارایی ارز است:
از آنجایی که کارکرد اصلی مشتقات، پوشش ریسک است، ایجاد و توسعه تالار مشتقات مرکز مبادله ایران، زمینه پوشش ریسک صادرکنندگان، واردکنندگان و بنگاه‌های تولیدی را فراهم خواهد نمود.
تالار قراردادهای نوین ارز: تالار قراردادهای نوین ارزی دیگر تالار بازار ارز مرکز مبادله ایران است. قراردادهای این تالار شامل انواع اوراق ارزی، گواهی سپرده ارزی و صندوق های سرمایه گذاری ارزی می‌باشند. اوراق مرابحه ارزی یکی از انواع اوراق ارزی است که در تالار قراردادهای نوین ارزی مرکز مبادله ایران عرضه شده است.
از آنجایی که بازار طلا یکی از بازارهای قدیمی و سنتی در اقتصاد کشور به‌حساب می‌آید، نظارت و انسجام بخشی به این بازار می‌تواند ابزاری مهم در سیاست گذاری بانک مرکزی به شمار آید. از این رو بازار طلای مرکز مبادله ایران نیز با رسالت حفظ اصول حاکم بر بازار طلا و استفاده از تجارب موفق داخلی و خارجی و نیز با پیروی از سیاست های بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، راه اندازی شده است.
این بازار شامل دو تالار نقد و تالار قراردادهای مبتنی بر طلا است.
تالار نقد طلا: تالار نقد طلای مرکز مبادله ایران میزبان معاملات نقدی شمش طلا، سکه طلای تمام بهار آزادی، سکه طلای نیم بهار آزادی و سکه طلای ربع بهار آزادی است.
تالار قرارداد های مالی مبتنی بر طلا: تالار قراردادهای مبتنی بر طلا نیز میزبان معاملات گواهی سپرده کالایی طلا و قراردادهای مشتقه طلا شامل پیمان‌های آتی و اختیارمعامله روی دارایی های پایه ای چون شمش طلا، سکه تمام بهار آزادی، سکه طلای نیم بهار آزادی و سکه طلای ربع بهار آزادی است.